ppłk AK Józef Pawlak - „Brzoza”,

pseudonimy - „Borowy”, „Jan”, „Jan Brzoza”
używał nazwisk Józef Pancewicz, Antoni Elertowicz (1906-1976)

 

Urodzony 5 kwietnia 1906 r. we Florianowie w pow. kozienickim. Syn Jana (zm. 1945) i Marianny z d. Glegoł (zm. 1953). Po ukończeniu w swojej rodzinnej miej­scowości czteroklasowej szkoły powszechnej, w roku 1919 r. za namową nauczycielki Heleny Folżanki, pod­jął naukę w II klasie Gimnazjum Handlowego w Rado­miu. Po ukończeniu w 1923 r. IV klasy przeniósł się do Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego w Puła­wach, gdzie w 1927 r. zdał maturę.

Od 1 września 1927 do 15 sierpnia 1930 r. kształcił się w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej-Komorowie, po której ukończeniu został podporucznikiem służby stałej w Korpusie Oficerów Piechoty ze starszeństwem 15 sierpnia 1930 r. Otrzymał przydział służbowy do 15. pp w Dęblinie, gdzie objął stanowisko dowódcy plutonu w kom­panii podoficerskiej oraz wykładowcy w szkole podoficerskiej. Od 1 marca 1933 r. przebywał na kursie obserwatorów lotniczych (nawigatorów) w Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. 19 marca 1933 r. zo­stał awansowany do stopnia porucznika ze starszeństwem 1 stycznia 1933 r. Po ukończeniu 31 lipca 1933 r. kursu obserwatorów został skierowany na praktykę do 3. p.lot. w Poznaniu. 15 września 1933 r. powrócił do 15. pp. 16 września 1933 r. objął stanowisko dowódcy plutonu oraz instruktora na Dywizyjnym Kursie Podchorążych Rezerwy Piechoty 28 Dywizji Piechoty przy 15 Pułku Piechoty, a następnie do­wódcy 2. kompanii strzeleckiej I batalionu 15. pp. Uprawiał sport, osiągał li­czące się wyniki w pięcioboju oficerskim, na który składały się strzelanie, jazda konna, szermierka, bieg i pływanie. Uczestniczył w mistrzostwach Wojska Pol­skiego.

16 listopada 1935 r. został przeniesiony do pułku KOP w Starej Wilejce, którym dowodził ppłk J. Gaładyk. Pełnił tam obowiązki dowódcy plutonu w kom­panii granicznej, a od 1937 r. dowódcy pułkowej szkoły podoficerskiej. 19 marca 1939 r. został awansowany do stopnia kapitana, po czym objął funkcję dowód­cy kompanii w batalionie KOP „Wilejka" w 2. pułku KOP. W związku z nie­pokojami na granicach polsko-niemieckiej i polsko-czeskiej został w kwietniu 1939 r. przeniesiony wraz z batalionem na granicę południowo-zachodnią, a jego jednostka podporządkowana 1. BG. Kompania dowodzona przez niego objęła odcinek granicy od Jeleśni do Korbielowa z zadaniem ochrony granicy oraz budowy umocnień polowych.

30 sierpnia 1939 r. otrzymał rozkaz zgło­szenia się do 5. p.lot. w Lidzie, gdzie dotarł 1 września 1939 r. i był świadkiem zbombardowania lotniska i zniszczenia wszystkich samolotów. W tej sytuacji polecono mu wrócić do batalionu KOP „Wilejka" w Armii „Karpaty". Po przy­byciu na miejsce 6 września 1939 r. objął dowództwo kompanii marszowej 1. BG. Kompania otrzymała zadanie obrony Bochni przed nadciągającymi czołgami nieprzyjaciela. W czasie walk w rejonie Bochni doznał kontuzji uch spowodowanej wybuchem bomb. Do końca życia miał upośledzony słuch. Po zaciętych bojach wycofał się wraz z kompanią i oddziałami 21. DPG w kierunku Tarnowa. 7 września 1939 r. w godzinach wieczornych uczestniczył w walkach w okolicy Radłowa, a następnego dnia rano w zaciętej potyczce pod Biskupicami Radłowskimi. Po przejściu Dunajca w bród w rejonie Żabna wraz z grupą żołnierzy z rozbitych oddziałów 21 DPG przedarł się w pobliże Leżajska, gdzie po walce z Niemcami 17 września 1939 r. dostał się do niewól Jeszcze tego samego dnia, wykorzystując nieuwagę konwojenta, wyskoczył z ostatniej w kolumnie ciężarówki i zbiegł pod ogniem strażników. W czasie ucieczki doznał obrażenia lewego kolana. Po dwutygodniowej wędrówce, na początku października 1939 r. wrócił do domu rodziców we Florianowie. W związku z zarządzeniem okupanta nakazującym rejestrację wszystkich żołnierzy uczestników kampanii wrześniowej zgłosił się do niemieckiej Ortskomandantur w Grabowie nad Wisłą jako kapral rezerwy, otrzymując stosowne zaświadczenie. W końcu października 1939 r. rozpoczął działalność konspiracyjną na terenie południowej części powiatu kozienickiego. Organizował grupy konspiratorów, zbieranie broni oraz jej konserwację i zabezpieczanie. Mieszkał w tym czasie wraz z żoną Marią w Jabłonowie u swego teścia Jana Jaworskiego. Na początku stycznia 1940 r. wraz z zorganizowaną przez siebie grupą wszedł do ZWZ, a następnie w połowie stycznia 1940 r., po utworzeniu sztabu Komendy Obwodu ZWZ Kozienice z siedzibą w Garbatce, objął funkcję zastępcy komendanta obwodu, pełniąc jednocześnie obowiązki szefa referatu I sztabu. Podlegały mu zagadnienia taktyczne i dywersja. Brał także udział w wydawaniu prasy konspiracyjnej. Do lipca 1940 r. organizował kursy podchorążych i podoficerskie dla młodszych dowódców, a w placówkach obwodu zorganizował oddziały dywersyjne, które przeprowadziły wiele akcji bojowych. Od jesieni 1941 do października 1943 r. mieszkał z rodziną w Suchej, u Kazimierza Płachty, zatrudniony oficjalnie w charakterze robotnika leśnego w leśniczówce Sucha jako Józef Pancewicz. W nocy z 11 na 12 lipca 1942 r. Niemcy dokonali pacyfikacji Garbatki i masowych aresztowań wśród mieszkańców W akcji tej została rozbita Komenda Obwodu Armii Krajowej Kozienice, zginął komendant obwodu mjr Roman Bielawski „Adam", a wśród aresztowanych było wielu żołnierzy konspiracji. Po tych wydarzeniach Komenda Okręgu AK mianowała go komendantem Obwodu Kozienice „Puszcza", „Krzaki", „Jeżyny"' „Bławatek i „Ludwik" w Inspektoracie Rejonowym ZWZ/AK Radom. W wyniku pracy konspiracyjnej udało się odbudować sztab obwodu. Aby w przyszłości unikną rozbicia całego sztabu, zastosował system decentralizacji, rozmieszczając jego członków w kilku miejscowościach. Obwodem dowodził z leśniczówki Sucha należącej do żołnierza AK mgra inż. Julian Szczuki. Jesienią 1943 r. wraz z of cerami sztabu przeprowadził na podległym terenie scalenie BCh z AK, wyprzedzając o kilka miesięcy oficjalną akcję. Zorganizował także dwa oddziały partyzanckie. Zagrożony aresztowaniem przeniósł się w październiku 1943 r. do Kozienic, gdzie mieszkał do lata 1944 r. u żołnierza AK plut. Wacława Konopki.

11 listopada 1943 r., na wniosek komendanta Okręgu Radomsko-Kieleckie­go AK płk. dypl. Stanisława Dworzaka „Daniel", za aktywną i pełną poświęce­nia pracę konspiracyjną został awansowany przez Komendanta Głównego AK do stopnia majora. W1944 r. kierował przygotowaniami do akcji „Burza", w cza­sie której Obwód AK Kozienice wystawił jeden batalion w sile ok. 400 żołnie­rzy pod dowództwem kpt. W. Molendy. Od czerwca 1944 r. do czasu zarządze­nia koncentracji przebywał w Krasnej koło Pionek w leśniczówce u rodziny Podborskich, skąd kierował przygotowaniami do „Burzy". W połowie sierpnia 1944r. w ramach zarządzonej koncentracji został mianowany dowódcą prze­widzianego do organizacji 172. pp AK, w którego skład miał wejść batalion kpt. Molendy. Ponieważ na terenie obwodu trwały już walki i dużą jego cześć zaj­mowały oddziały nieprzyjaciela, nie zdołano zorganizować tego pułku, a bata­lion został włączony do 72. pp AK dowodzonego przez mjr W. Wyzińskiego „Stefan" jako 1. batalion (kozienicki) 172. pp AK. Brał udział w walkach toczo­nych w czasie akcji „Burza".

Pod koniec sierpnia 1944 r. został przeniesiony na stanowisko zastępcy komendanta Inspektoratu Rejonowego AK Radom. Po prze­kazaniu dowództwa obwodu swojemu zastępcy kpt. W. Komorkowi funkcję tę objął na początku września 1944 r. i pełnił ją do rozwiązania AK w styczniu 1945r.

25 grudnia 1944 r. został awansowany do stopnia podpułkownika ze starszeństwem 1 stycznia 1945 r. (wniosek awansowy Komendy Okręgu Ra­domsko-Kieleckiego AK zatwierdzony został przez dowódcę AK gen. L. Oku­lickiego). W okresie pełnienia funkcji zastępcy komendanta Inspektoratu Rejo­nowego do czasu wejścia wojsk sowieckich przebywał na kwaterze konspira­cyjnej w Józefowie koło Radomia.

W styczniu 1945 r. wyjechał do Radomia w celu odtworzenia kontaktów konspiracyjnych i po aresztowaniu przez UB został przewieziony do aresztu WUBP w Kielcach. W czasie śledztwa był poddawany brutalnym przesłuchaniom. Został zwolniony w połowie sierpnia 1945 r. w związku z akcją „Radosława", wrócił do domu skrajnie wychudzony (ważył 38 kg) i ze zrujnowanym zdrowiem (ciężka choroba serca, reumatyzm, rozstrojony system nerwowy). Po zwolnieniu formalnie ujawnił się 19 paź­dziernika 1945 r. stawił się na wezwanie Departamentu Personalnego MON w Warszawie i został zweryfikowany w stopniu kapitana (nie zaliczono mu służby w AK oraz awansów), po czym przeniesiono go do rezerwy. Od WUBP w Kiel­cach otrzymał polecenie opuszczenia terenu województwa kieleckiego pod groźbą aresztowania i kary więzienia. Zgodę na przyjazd do rodzinnej miejsco­wości otrzymał tylko raz w 1953 r. w celu wzięcia udziału w pogrzebie matki. Zakaz pobytu na terenie województwa bez zgody UB obowiązywał go do 1956 r. W końcu października 1945 r. wyjechał do Zabrza w poszukiwaniu mieszka­nia, a następnie osiadł tam wraz z rodziną 17 listopada 1945 r. Podjął pracę zawodową w Zakładach Piwowarskich. Od grudnia 1945 r. był również zobowiązany do okresowego zgłaszania się do UB. Wstąpił do PSL, z ramienia któ­rego kandydował do Sejmu w 1947 r. W dniu wyborów został na krótko aresz­towany przez UB w lokalu wyborczym, ponieważ odmówił jawnego głosowa­nia, do czego zmuszano uczestniczących w wyborach. Członkiem PSL był do wyjazdu Stanisława Mikołajczyka z Polski. Był szykanowany, w jego mieszka­niu często przeprowadzano nocne rewizje. Mimo stosowanej presji odmówił wstąpienia do PZPR. Do 1951 r. pracował w Dyrekcji Budowy Osiedli Robotni­czych, skąd na polecenie UB został zwolniony. Potem pracował w różnych firmach prywatnych, wreszcie, po bezskutecznym poszukiwaniu pracy, pod koniec 1951 r. podczas kolejnej wizyty w UB wywołał awanturę, za co zatrzy­mano go na kilka dni. W końcu otrzymał skierowanie do pracy w „Mostostalu", gdzie na różnych podrzędnych stanówkach był zatrudniony do czasu przej­ścia na emeryturę w 1971 r. W latach pięćdziesiątych próbował podjąć studia na Politechnice, a następnie na Wydziale Matematyki UJ, ale jego podania były odrzucane przez tzw. czynnik społeczny. Do roku 1956 nie utrzymywał kon­taktów z innymi żołnierzami AK, aby nie narażać ich na szykany ze strony UB. Po październiku 1956 r. podjął działalność społeczną w Lidze Przyjaciół Żoł­nierza, którą potem kontynuował w Lidze Obrony Kraju jako kierownik sportów ogólnowojskowych. Do roku 1975 brał udział w zawodach strzeleckich. Nawiązał również kontakty ze swoimi przełożonymi z AK - ppłk. dypl. W. Borzobohatym i ppłk. Z. Żawrockim oraz ze swymi podwładnymi z Obwodu AK Kozienice. Zbierał materiały dotyczące działalności ZWZ/AK na terenie obwo­du Kozienice, co zaowocowało wydaniem w 1967 r. w wydawnictwie PAX książki „Pięć lat w szeregach armii podziemnej", której następne wydanie, mimo usiłowań, nie mogło się ukazać z powodu sprzeciwu władz. W październiku 1975 r. doznał ciężkiego ataku serca i został przewieziony do szpitala, skąd wrócił 12 listopada 1975 r. Ponieważ stan jego zdrowia uległ ponownie pogor­szeniu, 19 grudnia 1975 r. został ponownie skierowany na Oddział Intensywnej Terapii Szpitala Kardiologicznego w Zabrzu. W końcu lutego 1976 r. przewie­ziono go w stanie ciężkim do Szpitala Chorób Płuc w Zabrzu-Biskupicach.

Zmarł 26 lutego 1976 r. i zgodnie ze swoim ostatnim życzeniem został po­chowany na cmentarzu parafialnym w Łagowie koło Zwolenia w powiecie zwoleńskim.

Jego imię nosi szkoła podstawowa w Łaguszowie, w której znajduje się tablica pamiątkowa oraz jego wizerunek.

Odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militarni V kl. (leg. nr 12961), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem AK (1968).

Od 1935 r. był żonaty z Marią Jaworską (łączniczką ZWZ/AK, odznaczoną Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami). Miał dwie córki - Marzenę i Elżbietę.

 

 

J. Abramczyk, Partyzanci z Kozienickiej Puszczy, 1975, 198, 313, 314, 324; J. Aleksan­drowicz, Kartki z dziennika doktora „Twardego", Kraków 1983, s. 80, 94, 100; „Biuletyn AK. Gdański Przekaz", 1990, nr 4, s. 35; W. Borzobohaty, „Jodła". Okręg Radomsko-Kielecki ZWZ-AK 1939-1945, 1988, s. 136, 141, 150, 318, 323, 324, 455; I. Caban, Z. Mańkowski, ZWZ-AK w Okręgu Lubelskim 1939-1944, 1971, t. 1, s. 124, 262, 294; Z. Gnat-Wieteska, 15 Pułk Piechoty „Wilki", 1996; B. Hillebrandt, Partyzantka na Kielecczyźnie 1939-1945, 1970, s. 236, 309, 311, 312, 419, 420; „Kombatanckie Zeszyty Hi­storyczne" 1995, nr 11, s. 67, 1996, nr 15, s. 69; K. B. Kotliński, Puławscy żołnierze AK, 1999, s. 38, 131, 213; G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945, 1987, s. 422; j. Mrożkiewicz, W konspiracji i w walce, 1992, s. 222; W. Steblik, Armia „Kraków" 1939, 1975, s. 340; odbitki kserograficzne: zaświadczenie potwierdząjące nadanie stopnia podpułkownika podpisane przez komendanta Okręgu AK Radom-Kielce, zaświadczenie weryfikacyjne L. dz. 3077/66 wydane przez Koło b. Żołnierzy AK w Londynie (potwierdzenie awansów i nadania odznaczeń); USC Zabrze, Akt zgonu nr 330/1976; listy, Jerzego Bozika z Puław z 4 V 2001 r., Parafii św. Floriana z Łagowa z 2 V 2001 r.; informacje córek Józefa Pawlaka (list z 12 V 2001 r.).

Tadeusz Łaszczewski

Źródło: Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939-1956